Bu yaxınlarda “Opera günləri” adlı tədbir başa çatıb. Bakı səmasında hələ də vokal və orkestr vibrasiyaları dolaşır. Meydançalar, solistlər, əsərlər bir-birini əvəz edir…Amma demək olar ki, hər bir tədqimatda xorun iştirakı zəruridir. Bu kollektiv əvəzolunmazıdır. Onun ifasının əzəmətini məhz bu sözlərlə ifadə etmək mümkündür.
Bütün bu “kainatda” nələrin gizləndiyini AZƏRTAC-ın müxbiri ilə söhbətində Azərbaycanın ilk qadın simfonik orkestr dirijoru, Əməkdar incəsənət xadimi, Bakı Musiqi Akademiyasının dosenti, Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının baş xormeysteri və dirijoru, Prezident təqaüdçüsü, bu il öz yubileyini qeyd etməyə hazırlaşan Sevil Hacıyeva izah edir.
– Ölkənin aparıcı vokal kollektivlərindən birinin xormeysteri hansı hissləri doğurur?
– Mən 2003-cü ildə Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrına baş xormeyster kimi dəvət olundum. O vaxta qədər mənim kiçik xorlarla – Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblı və Bakı Musiqi Akademiyasının tələbə xoru ilə işləmək təcrübəm artıq var idi. Ancaq teatra gələndə, mənə opera xoruna rəhbərlik etmək məsuliyyətini üzərimə götürmək imkanı verildi. Teatr fəaliyyəti cari repertuara mobil daxil olmağı və yeni şeyləri daim öyrənməyi tələb edirdi, çünki tamaşaların sayı ildən-ilə artırdı. Bundan əlavə, bir çox tamaşa dünya təcrübəsinə uyğun olaraq orijinal dildə yenidən hazırlanmalı idi. Beləliklə, xormeysterin işi opera tamaşalarının ifa olunduğu dillərin fonetik xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, təkcə musiqi materialı və mətnləri yaxşı bilməyi deyil, həm də rejissorun quruluşuna və mizansəhnəyə ciddi diqqət yetirməyi, məsələn, səhnə arxası xorlarına dirijorluq kimi müəyyən vəzifələrin icrasını tələb edirdi. Xormeysterin səlahiyyət sahəsinə xor truppasının tərkibini yaratmaq üçün məsuliyyəti öz üzərinə götürmək daxildir. Xor artistinin peşəsi təkcə geniş səs diapazonuna yiyələnmək, parçaları aydın intonasiya etmək və yadda saxlamaq bacarığı ilə məhdudlaşmır. Xor üçün dinləmə zamanı artistliyə, səhnə çevikliyinə və transformasiya sənətinə ciddi fikir verilir. Müasir teatrda əsas peşəkar meyarlara uyğunluq və xor artistlərinin çoxşaxəli fəaliyyəti tamaşanın uğurunun yarısının açarıdır. Həm də burada hər hansı bir musiqi rəhbəri üçün başqa bir vacib komponent yalnız komandanın yaradıcı maraqlarına xidmət etməkdir.
Təbii ki, hər il daha yüksək nəticələrə can atırdım, kollektivə təzə səslər cəlb edirdim və teatra Xalq artisti Yusif Eyvazov rəhbərlik etdikdən dərhal sonra xor kollektivi onun təşəbbüsü ilə demək olar ki, iki dəfə genişlənir, bununla da yeni güc qazanırdı. Bütün bunlar bizə əvvəllər teatrımızın repertuarına daxil olmayan irihəcmli əsərlərin tamaşasına iddialı olmaq imkanı verdi. Halbuki, bütün bunlar müəyyən risklə bağlı idi…
– Xor ifaçılığı sənətində risk anlayışı varmı?
– Məsələ burasındadır ki, vokal qrupunun formalaşdırılması səsləri “xırdalamaq” və “oxumaq”, xor səsinin intonasiyasını və tembr uyğunluğunu qurmaq üçün vaxt və çoxlu saatda birgə iş tələb edir. Ötən mövsümün əvvəlində, 2023-cü ilin sentyabrında teatr rəhbərliyi Xocalıda faciə qurbanlarının anım gününə Cüzeppe Verdinin rekviyemini hazırlamağı təklif edəndə, etiraf etməliyəm ki, mən belə bir ideyaya bir qədər ehtiyatla yanaşdım, çünki kollektivimiz yeni genişləndirilmiş formatda cəmi bir neçə aydır ki, mövcud idi və belə bir monumental, mürəkkəb əsərin seçilməsi fonunda özünü doğrultmaya bilərdi. Üstəlik, teatrımızın tarixində xor truppası hələ də opera repertuarından kənara çıxmayıb. Bununla belə, dünya praktikasında teatr kollektivlərinin mənəvi musiqiyə və kantata-oratoriya janrına uğurlu müraciətinin çoxlu məşhur nümunələri mövcuddur. Tapşırığın mürəkkəbliyinə və məhdud vaxt çərçivəsinə baxmayaraq, gərgin repertuar planını nəzərə alaraq dünya klassik repertuarının görkəmli əsərlərindən birini üzərimdə götürmək istəyi məni ruhlandırdı. Artistlərin özləri də şedevrlə təmasda olmaq fürsətindən həyəcanlandılar. Direktorumuz Yusif Eyvazovun etimadı və şəxsi dəstəyinin də böyük rolu olub ki, bu da son nəticədə bütün şübhələri minimum səviyyəyə endirdi. Təbii ki, mən həm praktiki, həm də metodik cəhətdən uzun illər ərzində topladığım bütün peşəkar təcrübəmi işə salmalı oldum. Xüsusilə qeyd etmək istərdim ki, “Rekviyem”in ifası üçün biz dəvət olunmuş italyan dirijor Mikelancelo Mazza ilə əməkdaşlıq etməli olduq. O, dəfələrlə Avropanın konsert salonlarında bu əsərə dirijorluq edib və kollektivimizin yaradıcılıq yüksəlişinə böyük fayda verib. İstər musiqi tarixində, istərsə də bütövlükdə mədəniyyətimizdə böyük əhəmiyyət kəsb edən bu əsərin Xocalı hadisələrinin faciəli ildönümünə təsadüf edən Heydər Əliyev Mərkəzinin səhnəsində böyük uğurla ifa olunduğu 2024-cü il fevralın 25-i tarixini indiyədək təsviredilməz həyəcan və haqlı qürurla xatırlayıram.
– Belə başa düşdüm ki, bu, opera truppasının xor kollektivinin imkanlarının genişləndirilməsində bir növ hərəkətverici qüvvəsinə çevrilib.
– İstənilən qələbə yeni zirvələri fəth etməyə təkan verir. Yeni yaradıcılıq zirvəsinə çatmaqdan ruhlanan komandamız yenidən repertuardan kənara çıxan daha bir təklifi məmnuniyyətlə qəbul etdi. Bu dəfə Lüdviq van Bethovenin 9 nömrəli simfoniyası təklif olundu, burada F.Şillerin mətnində məşhur “Sevinc qəsidəsi” 4-cü hissədə səslənir. Əgər Verdi musiqisinin üslub xüsusiyyətləri teatrımızın repertuarına möhkəm daxil olan həmin operalardan kollektivimizə çoxdan tanışdırsa, Vyana klassikinin yaradıcılığı ilə ilk dəfə qarşılaşmalı olduq. Yüksək vokal tessitura, alman mətninin spesifik tələffüzü, qüsursuz intonasiya… Bu, bor növ bizim üçün ciddi texniki problemlər yaradan məsələ idi. Qarşıda komandanı və məni gərgin iş gözləyirdi. Üstəlik, tamaşa 1824-cü ilin mayında Vyanada keçirilən simfoniyanın premyerasının 200 illiyinə təsadüf edirdi.
Qeyd edək ki, 2023-2024-cü il mövsümü bir sıra yeni səhnə quruluşları ilə yadda qalıb. Məsələn, Pyotr İliç Çaykovskinin “Qaratoxmaq qadın” operasının premyerası kimi…Burada xor aksiyanın fəal iştirakçısı qismində böyük dramatik rol oynayır.
Hazırkı tamaşa qrafiki ilə paralel olaraq, opera truppası bir neçə qala-konsert də təqdim etdi ki, onlar üçün Cüzeppe Verdinin “Makbet” və “Nabukko”, Cakomo Puççininin “Turandot”, Qaetano Donizettinin “Alayın qızı”, Şarl Qunonun “Faust” operalarından və bir çox başqa əsərlərdən yeni xor səhnələri xüsusi olaraq hazırlanıb.
Üzeyir Hacıbəyli Beynəlxalq Festivalı çərçivəsində Braziliya səfirliyinin təşəbbüsü ilə təşkil olunan konsert də yaddaqalan olub. Buraya dirijor Migel Kampos Nettonun rəhbərliyi altında Latın Amerikası klassiklərinin müxtəlif əsərləri daxil edilib. Festivalda Eytore Villa-Lobosun alovlu xor əsəri “Choros N 10” gecənin ən parlaq təəssüratlarından birinə çevrildi.
Dünya klassikləri ilə yanaşı, müasir Azərbaycan müəlliflərinin təbliğinə də xüsusi diqqət yetirilir. 2024-cü ilin noyabrında Heydər Əliyev Sarayında Siyavuş Kəriminin “Nəsimi” operasının premyerası olub və burada xor səhnələrinə mühüm yer ayrılıb.
İyunun 6-da Üzeyir Hacıbəylinin “Leyli və Məcnun” operası ilə start götürən “Opera günləri” festivalı sayəsində 2025-ci il mövsümünün yekunu zəngin və dinamik olub.
– Yəni, daha bir zirvə…
– Tamaşa Heydər Əliyev Sarayında olduğundan, hisslər unudulmaz, gərginlik dərəcəsi çox yüksək idi. Bu opera yarım əsr əvvəl həmin səhnədə oynanılıb! Tamaşanın “Opera günləri” festivalının yeni açılışı və “Mədəniyyət” kanalında canlı yayımlanması əlavə emosionallıq yaratdı. Dirijor stendində idim, korifeylərimiz – Xalq artistləri Nəzakət Teymurova və Mənsum səhnədə öz məharətlərini göstərdilər.
Üstəlik, 2006-cı il fevralın 25-də “Leyli və Məcnun” tamaşası zamanı – mənim dirijorluğumun başlanğıcını qoyan həmin axşam həmin solistlər səhnədə idi… axı təsadüflər zərurətdən doğur!
– Dirijorluq ayrıca incəsənət növüdür.
– Bu, mənim yaradıcı fəaliyyətimin tərkib hissəsidir, ondan böyük mənəvi yüksəliş və məmnunluq hissi keçirirəm. Gələn il tamaşalara dirijorluğumun 20 ili tamam olacaq. Mənim repertuarımda muğam operalarından başqa, musiqili komediyalar, baletlər və uşaq tamaşaları da var. Qeyd edək ki, opera dirijorluğu dirijorluq peşəsinin ən çətin sahəsidir. Musiqili dramaturgiyada partitura və nüfuzun ciddi şəkildə öyrənilməsi ilə yanaşı, tamaşa simfonik orkestr, solistlər və xorla mürəkkəb iş tələb edir. İyirmi ildən artıqdır ki, dirijor kimi həm Bakıda, həm də ölkəmizin digər bölgələrində keçirilən bir çox beynəlxalq festival və tədbirlərdə iştirak etmişəm. Xaricdə, 2010-cu ildə Qətərdə “Leyli və Məcnun” operasını, 2024-cü ildə Daşkənddə “Arşın mal alan” musiqili komediyasını təqdim etdim. Həmin mövsümdə mənim dirijorluq kolleksiyama daha bir tamaşa – bəstəkar Şəfiqə Axundovanın “Gəlin qayası” əsəri əlavə olundu. Tamaşada debüt isə 2024-cü ilin dekabrında oldu.
– Qayıdaq “Opera günləri” ilə bağlı təəssüratınıza… Festival bir çox parlaq hadisələrlə yadda qaldı. Siz burada həm dirijor, həm də xormeyster kimi yüksək peşəkarlıq səviyyəsində peşəkarlığınızı sübut edə bildiniz. Aydındır ki, bu layihə ciddi diqqət çəkirdi…
– Layihənin – “Opera günləri” festivalının təşəbbüskarı və ideya müəllifi Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının direktor müavini, Əməkdar artist Ramil Qasımov olub. Layihənin özü qeyri-trivial bir yol tutdu. Festivalın diqqətçəkən cəhəti tədbirlər üçün qeyri-adi səhnə yerlərinin seçilməsi idi. Məsələn, Şirvanşahlar sarayında Üzeyir Hacıbəylinin “Əsli və Kərəm” operası nümayiş etdirilib. Bu tamaşada mənim rəhbərliyimlə solistlər, kiçik orkestr və xor iştirak edirdi. Xalça Muzeyində Müslüm Maqomayevin “Şah İsmayıl” operasından fraqmentlər nümayiş olunub. Avropa operaları da təqdim olunub; Opera Studiyasının səhnəsində Cüzeppe Verdinin “Traviata” və Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində Kristof Villibald Qlyukun “Orfey və Evridika” əsərləri təqdim edildi. Bütün bunlar bakılı musiqisevərlər, diplomatik korpusun nümayəndələri və paytaxtın qonaqları arasında əsl maraq və rezonans doğurdu.
Təklif olunan və hər biri fərdi yanaşma tələb edən məkanları “mənimsəmək” maraqlı təcrübə idi. Şirvanşahlar sarayında “Əsli və Kərəm”in xüsusi sədasını paylaşmaya bilmərəm. Milli musiqimiz orada olanları saray tamaşalarının ab-havasına qərq edəndə, sanki zaman transferinin effekti işə düşdü… Sarayın qədim divarlarının opera formasında muğama toxunması ilə bağlı heyrətamiz bir hiss yarandı…
– Yeri gəlmişkən, “Opera günləri” festivalı çərçivəsində xor sənətinin gözəlliyi ayrıca bir konsertlə vurğulandı ki, bu da haqlı olaraq həmin tədbirin ən əlamətdar hadisələrindən biri sayıla bilər.
– Avropa və Azərbaycan bəstəkarlarının ölkəmizdə uzun müddət və indiyə qədər ifa olunmayan operalarından irimiqyaslı xor səhnələrinin yer alacağı konsert layihəsinin ideyası yenicə başa çatan və teatr rəhbərliyi tərəfindən bəyənilən mövsümün əvvəlində yaranıb. Ancaq bu cür böyük layihələrlə bağlı tez-tez baş verdiyi kimi, biz materialla tanış olduqca, proqram müxtəlif vəzifə və problemlərlə qarşılaşaraq dəyişikliklərə məruz qaldı.
– Nəyi nəzərdə tutursunuz?
– Ötən əsrin 50-60-cı illərindən bəri ifa olunmayan milli operalar üçün musiqi materialının qismən olmaması kimi üzücü hadisə ilə qarşılaşdıq. Nəticədə əvvəlcə öyrənilməsi planlaşdırılan nömrələrin bəzisi digərləri ilə əvəz edilməli, başqaları isə qısaldılmalı və ya redaktə edilməli idi.
Bu, uzun və böyük zəhmət tələb edən iş idi, buna baxmayaraq, bizi çoxdan gözlənilən finişə, uğur tacına çatdırdı. Belə ki, iyunun 23-də Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında teatrımızın baş dirijoru Əyyub Quliyevin rəhbərliyi və opera truppasının aparıcı artistlərinin iştirakı ilə “Opera günləri” festivalı çərçivəsində möhtəşəm xor konserti oldu. Bu, həqiqətən də xor sənətinin bayramı idi! Bakı dinləyiciləri və çoxsaylı qonaqlar dünya və Azərbaycan klassiklərinin tanış nümunələri ilə yanaşı, uzun illərdən sonra ilk dəfə Müslüm Maqomayevin “Nərgiz”, Qara Qarayevin və Cövdət Hacıyevin “Vətən” operalarının xor nömrələrinin gözəlliyini kəşf etdilər, eyni zamanda, qala divarları arasında səhnədə Avropa klassiklərinin dünyasına qərq oldular. Onlara Modest Mussorqskinin “Boris Qodunov” və Dmitri Şostakoviçin “Mtsensk vilayətinin ledi Makbeti” operasından səkkizinci səhnə təqdim edildi.
– Əminliklə demək olar ki, xormeyster kimi teatr karyeranız ərzində cəmi bir neçə ildən sonra ilkin ixtisasınızdan kənara çıxdınız, peşənin yaradıcılıq üfüqlərini genişləndirdiniz. Eynilə, sizin rəhbərlik etdiyiniz Opera Teatrının xoru da yalnız tamaşalarda iştirakla məhdudlaşmaq istəmədi, həmçinin müstəqil bədii birliyə çevrildi.
– Bu gün xor truppamız həqiqətən də nəzərəçarpacaq peşəkar yüksəliş nümayiş etdirir, müxtəlif musiqi layihələrində iştirak üçün zəngin perspektivlər açır. Hər bir uğurlu mərhələ bizi yeni zirvələri fəth etməyə həvəsləndirir. Həyatım musiqiyə səmimi və bölünməz xidmətlə bağlıdır ki, bu da əldə olunan nailiyyətlərlə kifayətlənməməyə imkan verir. Məşhur xormeyster, dirijor və pedaqoq Qeorqi Struvenin fikrincə, “Xor vahid istəyə və ahəngdar nəfəs almağa əsaslanan ideal cəmiyyətin prototipidir, burada digərini eşitmək, bir-birini dinləmək vacibdir…”. Ölkəmizin ən yaxşı xor kollektivlərindən birinin rəhbəri olduğum üçün inanılmaz dərəcədə xoşbəxtəm və bununla fəxr edirəm.